It and I / installation / 1999 / CIX Gallery / Skopje

Тоа и јас

Датум на продукција 1999
Категорија Друго (проекти, скици, видеа, фотографии, документарци)

Следствено, промената во ликовната лексика или одговорноста која се состои во изразот ќе реферира на претходните уметнички реализации, на односот спрема нив и спрема сопствените претходници во рамки на опусот и продукцијата. Ќе биде формална промена, не содржинска. Преку формата ќе ги исчитаме, кантовски поимано, просторот и времето како субјективни категории, ќе ги спознаеме нештата сами по себе [noumena], а феноменот [fenomen] на креативниот динамис нема да биде зависен од искуството кое го носи секаде со себе. Изразеното може да биде непропустливо, проширено, надворешно и да остварува бесконечно многу односи со други нешта и не мора да биде понатаму читливо, ниту пак исчитано. Преку концептот Тоа и Јас (1999), авторот поаѓа од конкретното, движејќи се речиси кон целосна апстракција, формирајќи алтер-слика на сопственото (не/од)препознавање. Огледалната манифестација на субјектот во оваа отслика е повеќе временска отколку визуелна илузија и ги доведува во прашања транспарентноста и непроѕирноста на привидното пред ретиналното распознавање. Философскиот предикат на „Тоа и Јас“ е „феномен – она што се покажува и нема внатрешност“.[Морис Мерло-Понти, Похвала филозофији и други огледи, прев. Душан Јанић (Нови Сад: Издавачка књижарница Зорана Стојановића Сремски Карловци, 2009), 10.] Овој ликовен гест се движи кон најчистата рефлексија која ја открива „генезата на смислата“ [sinngenesis], како иманентна на својот субјект, како „нешто пред“ и „нешто после“ во самата манифестација, како низа чекори или постапки, кои, низ понтиевски јазик изречено, „преземаат еден од друг“ и од кои едното не може да биде истовремено со другото, туку го претпоставува како „хоризонт на минатото“.[Мерло-Понти, Похвала филозофији и други огледи, 98.] Како космолошки привид, собирниот момент на овој чист дуалистички принцип антиципира [vorhabe] и симетрично презема [nachvollzug] едно создавање во судир со другото,[Ibid., 79.] со исчезнувањето или поништувањето на изворот, на потеклото на ејдетското, концизно импрегнирано во новиот облик.

Но и покрај напрегнатиот однос помеѓу двете онтологии „Тоа“ и „Јас“, „апстракцијата“ не се поставува како спротивност или спротивставеност на „репрезентацијата“, туку „апстрактноста“ влегува во противречност со „апстрактното“ на истиот начин на кој „репрезентацијата“ го формира својот однос со „реалноста“.[Liam Gillick, “Abstract//2011”, in Abstraction, Whitechapel: Documents of Contemporary Art, ed. Maria Lind (The MIT Press, Cambridge, 2013), 212.] Тука сосема јасно станува дека авторот одново посегнува по замисленото „поле на присутноста“ и дека и покрај „привремената материјалност“, неговиот генерички (поетски) код живее во иднината на очекуваното. Низ неговите творби, иако не секогаш експлицитно, протекува историското време, архаичното, кое се обидува да ја врати смислата на сопствената првобитност – како намерна инерција која одново го чека својот облик. „Тоа и Јас“ е метафора на појавното, епифанија на материјата од која уметникот го зачувал нејзиното привидение.[Анри Бергсон, Материја и меморија, прев. Ана Димишковска (Скопје: Магор, 2012), 48.] Oваа првенствено „вербална“ предлошка го наметнува одново бергсоновското прашање: “…ако ја направите материјата непросторна, како таа ќе ја прими протежноста?“[Бергсон, Материја и меморија, 48.]

Во таа ликовна, но пред сѐ, перцептивна простирност, означеното „Тоа“ и/или „Јас“ се стеснува за да го оцрта делот на неопределеноста.[Ibid., 49.] Дека креативниот чин не престојува исклучиво во доменот на она што е искажано (предметниот извод на делото) или во она што е изречено (значенскиот регистар на конотативните односи), говори Бергсоновиот став кој сугерира дека она што се нарекува „моја сегашност“ образува една „неподелена целина“ на „осети и движења“.[Бергсон, op. cit., 192.] Синтезата на појавната простирност лежи во асемблажот на сликите што минуваат низ јавето и сонот и се заменуваат меѓусебно, или како што би рекол Ернст Блох: „Не се сонува само ноќе, туку и на јаве“.[Ernst Bloch, “Tübingenski uvod u filozofiju: O značenju utopije,“ u Povjest filozofije: s odabranim tekstovima filozofa, Boris Kalin (Zagreb: Školjska knjiga, 1987), 385.] Единството на „Тоа и Јас“, преку двојноста/дуалитетот на овој бином, ја доведува пред тестот на издржливоста целината на механизмот на перцепцијата изложена пред мноштво состојби, како што е сонот или халуцинацијата, во кои се појавуваат слики што ја имитираат надворешната перцепција во секоја точка.[Бергсон, op. cit., 52.] Источната философија преку таоизмот нѐ учи дека секоја ствар содржи нешто од сеопфатноста на Едното, дека не постои веќе ни „јас“, ни „не-јас“, додека на релативен план, нештата што остануваат се навистина безбројни.[Anton Kjels, Taoizam, prev. Ivana Đorđević (Gornji Milanovac: Dečje novine, 1988), 57.] Ако таоистичкиот принцип е умножувањето според кое од едно се раѓаат две, од две, три и следствено, целиот созда- ден универзум го одбегнува принципот на мирување, тогаш движењето на „Тоа“ кон „Јас“ е движење од една поларизирана точка кон друга, во неопределена конечност.

Францускиот феноменолошки филозоф и мислител Мерло-Понти (Maurice Merleau-Ponty) ќе запише дека: „односот меѓу стварта и сликата, меѓу материјата и мислата, секој од овие два поима го поседува единствено она што му недостасува на другиот“.[Бергсон, op. cit., 48.] Во екстензија на оваа мисла, според која „улогата на уметноста, слично како и на филозофијата, е да ја забележи минливоста на смислата, на отелотворувањето“,[Мерло-Понти, op. cit., 12.] исто како и филозофијата, и уметноста, и покрај видливите аспекти на нејзиното конкретно и феноменолошко присуство, „намерно“ нѐ остава пред некаква празнина (Бергсон, Понти).[Ibid., 14.] Од друга страна, пак, будизмот го предлага размислувањето, [vicarā] како создавање на продолжената мисла, континуумот што овој поетски предлог го поставува на планот на иманенција. „Тоа и јас“ го исфрла на површина креативниот сомнеж, кој континуирано се обидува да утврди конкретни поими и вистини, картезијански го преиспитува сетилното спознание [dubito ut intelligam], сметајќи дека визуелните перцепции се илузија.